Aalto in Essen - een GVR

Aalto Musiktheater, Essen (DE) - Architect: Alvar Aalto

Bezocht tijdens de AetA-Werkbund studiereis naar Essen 19  t/m 21 april 2013

Op een luchtfoto is goed te zien hoe het Aalto Musikheater is gebouwd in de noord oostelijke hoek van de Stadsgarten. Ten zuiden van het centraal station splitst de weg uit de oude stad zich in tweeën, om verderop het stadspark flankeren. Bij beide hoeken van het park kunnen de bezoekers een laan oplopen of rijden om het theater te bereiken. Aan de noordkant van het theater worden de voetgangers beschermd door een luifel die hen tot aan de ingang op de noordwestelijke hoek begeleidt. Dezelfde lage luifel loopt over de toegangsdeuren door langs de westgevel, het park in. Deze onmonumentale toegang is zo ontworpen op verzoek van de opdrachtgever, die met deze vormgeving wilde benadrukken dat het theater er staat voor alle bevolkingslagen van deze industriestad. Het is echter volkomen duidelijk waar zich de ingang bevindt.

screenshot van Google Maps

Schuin tegenover het Aalto Musiktheater staat de oude Filharmonie van Essen aan de westkant van de Stadtgarten. De beide gebouwen hebben elk een balkon aan de parkkant, waarop de bezoekers niet alleen naar het eigen publiek kunnen kijken, maar ook - op gelijke hoogte - naar dat aan de andere kant van het park. Onder Aalto’s balkon bevindt zich de horeca, met grote buitenterrassen op het zuiden en (overdag) vanuit het park toegankelijk. Het toneelhuis ligt parallel aan de oostrand van het park, met in de plint van deze lange oostgevel de ramen van de kantoren en werkplaatsen. Via de zuidoost hoek van het theater is de Aalto foyer bereikbaar.

Waar Ruhnau zijn muziektheater in Gelsenkirchen aan het einde van een uiteindelijk mislukte stedenbouwkundige as heeft geplaatst, met zijn rug naar de erachter liggende wijk, vlijt het omvangrijke gebouw van Aalto zich als vanzelfsprekend en elegant neer in de Stadtgarten in Essen. Het gebouw toont zich asymmetrisch en nadrukkelijk a-monumentaal. Het is aan alle kanten niet zozeer gelijkvormig als wel gelijkwaardig.

De interne structuur van Aalto’s theater is een uitgebalanceerde verbinding tussen het interne, omvangrijke theaterprogramma en de externe, omringende stad. Het is evenzeer een uitgekiende en gerijpte verbinding tussen de schaal van het menselijk lichaam, het theater en de stad. Dit wordt overtuigend en op alle schaalniveaus uitgewerkt. De foyer is een feest van zien en gezien worden. Aalto is een Grote Vriendelijke Reus die geen aanstoot geeft en je uitnodigt om mee te spelen.

Minke Wagenaar

literatuur:

Demetri Porphyrios, Sources of Modern Eclecticism: Studies on Alvar Aalto. London, Academy Editions, 1982.

Who comes - who leaves - who stays?*

Östra kyrkogården, Malmö (SE) - Architect: Sigurd Lewerentz

Bezocht tijdens de AetA studiereis naar Kopenhagen - Malmö 29 mei t/m 2 juni 2013 

Ergens tussen de grafheuvel uit de Bronstijd en de St. Knut’s kapel ligt Sigurd Lewerentz (1884-1975) begraven in een naamloos graf. Tussen 1917 en 1969 was hij de architect van dit indrukwekkende kerkhof. Hij is er gebleven.

De hoekverdraaiing in het landschap  Foto: Minke Wagenaar

De schijnbaar ongemoeid gelaten grafheuvel vormt de ruggengraat van de begraafplaats. Vanaf deze heuvelrug in het landschap ziet men op de aflopende flanken ervan de afzonderlijke grafvelden liggen, door schouderhoge hagen van elkaar gescheiden. Aan de zuidzijde in een duidelijke, carrévormige structuur, aan de noordzijde meer strookvormig en reagerend op een hoekverdraaiing in het landschap. Deze organisatie van de begraafplaats staat het toe er zich verloren te wanen, zonder er te verdwalen. Overal is er een begrip van het geheel en is er geen twijfel over de weg naar de uitgang.

Luchtfoto van de begraafplaats (boven is noord) - screen shot van Google Maps

Komen en gaan…

Op de schetsen van Lewerentz uit 1916 (prijsvraag), 1919 en de uitgewerkte tekening met hoogtelijnen uit 1923*) is deze ruggengraat van het gebied van meet af aan aanwezig in het ontwerp. De ingang lag oorspronkelijk aan de noordoost zijde, aan de Sallerupvägen, waar een tramlijn langs liep. Later kwam er een lijn aan de westzijde en werd de ingang in 1969 naar het westen toe verplaatst. De veel gefotografeerde bloemenkiosk stamt ook uit deze tijd. De oostingang is later voor het autoverkeer gesloten. Er heeft ook lange tijd een openbare lijnbus over de centrale asfaltweg gereden, met een wachtruimte ten oosten van de Birgitta kapel, waar de buspassagiers konden schuilen achter de vier slanke zuilen van een kleine tempel. 

De opgeheven bushalte - Foto: Minke Wagenaar

Gebleven…

Beter dan op de propvolle, zuidelijke dodensteden of in het doolhof van de Amsterdamse Oosterbegraafplaats van Springer, komt in dit immens gelaagde cultuurlandschap de ervaring van de verbinding tot stand, tussen het moment en het eeuwige, het individu en het heelal, de bron en de bestemming, voorbij de persoonlijke waarneming: het wiel van de tijd. Het is ‘troostend landschap’ - voor hen die komen, voor hen die gaan.

*) Östra kyrkogården : who comes - who leaves - who stays? Catalogus bij de tentoonstelling in het kader van de Kulturbro 2002. Uitgave van het Arkitekturtidskrift B, Kopenhagen, 2002.

Navigatie (1985)

De nummers van de verdiepingen, de keuzeknopjes in de lift, de code van de substraten van het Academisch Medisch Centrum te Amsterdam kunnen weggelaten blijven, nadat ze er door jeugdige vandalen afgesloopt zijn. Met een automatische gids wordt de patiënt of de bezoeker naar zijn/haar bestemming geloodst en desgewenst een halt toegeroepen bij het personeelsrestaurant. Dat is over vier jaar werkelijkheid. Dan kan de door Sony ontwikkelde een draadloze stereokoptelefoon 'Pilot' op de markt gebracht worden, samen met zendsysteem van infrarode straling dat de wanden, plafonds, vloeren van klanken, gesproken tekst of muziek voorziet.

Het 'Pilot'-systeem is ontwikkeld in het projectencentrum van het Sony Telecommunicatie Laboratorium. Het is als prototype toegepast in de nieuwbouw van het centrale zenuwstelsel van Sony: de zetel van het concernbestuur. Sony is in onderhandeling met enkele projectontwikkelaars over het gebruik van 'Pilot' in hun nieuwbouwprojecten. De research is nu gericht op vereenvoudiging van het systeem zodat het kan worden toegepast in bestaande gebouwen. 'Pilot' gaat naar schatting vijf ton kosten voor een gebouw als het AMCA. 'Pilot' weet op elk moment de positie van de drager van de hoofdtelefoon en kan deze becommentariëren via de spraaksimulator van de computer die het systeem beheert. Onderdelen van het systeem zijn een lichtgewicht hoofdtelefoon met zender en ontvanger, een kabelnet van infrarode zend/ ontvangstapparatuur en een computer, die het AMCA deels al in bezit heeft.

Sony is niet de enige die werkt aan een dergelijk systeem voor gebouwen, maar het unieke van 'Pilot' is de perfectie van het systeem en de vederlichte hoofdtelefoon. De Nederlandse fabrikant Philips heeft kopzware draadloze hoofdtelefoons, zoals bleek tijdens de tentoonstelling 'Les lmmatériaux' in het Centre Pompidou, zomer 1985. Bovendien was daar een ergerlijke ruis en uitgevallen zones, zonder geluid. Maar dit  zijn kleinigheden bij het feit dat het Philips nog niet gelukt was de verschillende verblijfseenheden onderling te koppelen, zodat centrale besturing een fantasie bleef.

Via het 'Pilot'-systeem kan een variatie aan informatie aan de drager verstrekt worden, afhankelijk van de positie t.o.v. de juiste weg die de drager zou moeten kiezen. Is de drager langdurig op de goede weg dan wordt deze 'beloond' met muziek naar keuze uit het 'huis'-radioprogramma. Gaat de drager de verkeerde kant op dan volgt gesproken informatie. Volhardt de drager, da volgen er aanwijzingen. Op verboden terrein. klinktachter de drager een waarschuwende stem en wordt het beveiligingssysteem in werking gezet. Dragers die op bekend terrein zijn, bijv. personeel, kunnen de aanwijzingen uitschakelen, zodat de totale verplaatsing van het lichaam door muziek naar keuze wordt begeleid. In de toekomst biedt Pilot nog meer mogelijkheden: dan kunnen afspraken en complete agenda’s in het systeem opgeslagen worden, die dan op tijd aan de drager worden doorgegeven. Dan wordt ook de onderlinge afstand van twee of meerdere dragers uitgerekend, zodat ieder op de juiste tijd opdracht krijgt naar de afspraak te vertrekken en bijeenkomsten altijd op tijd kunnen beginnen. Het is nu alleen nog maar mogelijk drager via de kortste weg naar elkaar toe te leiden, zonder 'onderweg' tijdfactor. Bij te intensief gebruik van bepaalde verkeersroutes door het gebouw kan de computer de drager langs een alternatieve route sturen, zodat filevorming bij de liften kan worden voorkomen.

(Najaar 1985, getypt op een Olivetti Lettera 35)

Waarderen is een werkwoord

Toespraak bij de boekpresentatie op 24 april 2012 van De Bellamy Atlas

Geachte aanwezigen, buren, bestuurders, buurtgenoten, beleidsmakers, vrienden, uitgevers, boekhandelaren, architectuurhistorici en collega-architecten, hartelijk welkom bij deze feestelijke presentatie van De Bellamy Atlas.

“Je gaat het pas zien als je het door hebt”

Dit citaat van Cruijff geldt ook voor de Bellamybuurt.

Wanneer je begrijpt hoe de buurt in elkaar zit zoals die in elkaar zit, dan ligt de geschiedenis op straat. Vastgelegd in erfgrenzen, rooilijnen, huizen, straatwanden, onregelmatigheden, verspringingen, verlagingen, stoeptreden, putdeksels, straatlantaarns en wat al niet meer. En het kan nog alle kanten op met die buurt, want wat we gisteren deden en vandaag doen, is morgen ook alweer geschiedenis. Kun je een straat altijd weer herprofileren, sommige zaken nemen echter geen keer.

In 1997 was het bijna zover dat het huis Bellamystraat 80 zou worden gesloopt en dan hadden wij hier niet gestaan. Gelukkig staan we hier nu wel met z’n allen en zijn we een hoop te weten gekomen over dit huis en de omringende Bellamybuurt.

De Bellamy Atlas vult een leemte in de geschiedschrijving van Amsterdam en legt de basis voor een bescherming van deze bijzondere buurt op basis van kennis en inzicht. Dit mag wel als de centrale stelling van de atlas worden gezien.

De Bellamy Atlas beoogt daarmee tevens behulpzaam te zijn in de verbinding en de dialoog tussen bewoners en het bestuur. We proberen de perspectieven van bewoners, bestuur en professionals wederzijds toegankelijker te maken op het vlak van de openbare ruimte, de stedenbouw, de architectuur en hun geschiedenis. Het is daarvoor nodig om in één taal te spreken en te schrijven, een taal die voor alle partijen te begrijpen is. De hoge historisch-stedenbouwkundige waarde van de Bellamybuurt vraagt erom dat deze verbinding tot stand komt. Het gaat immers om het beheer van de eigen leefomgeving, om het dagelijks leven in een historische omgeving.

Vanaf 1896 valt de buurt onder het bestuur van de gemeente Amsterdam, die sindsdien in verscheidene hoedanigheden langs kwam met beleid, plannen, voornemens en campagnes. Publieke Werken, Dienst Ruimtelijke Ordening, Projectbureau Kinkerbuurt, Stadsdeel Oud-West, Stadsdeel West en het Bureau Monumenten & Archeologie. Het zijn de professionals die namens het bestuur van de stad en het stadsdeel hun best doen om de buurt leefbaar te houden en om daarbij de lange en korte termijnbelangen van de totale stad te behartigen. Ze spreken helaas lang niet altijd de taal van de bewoners en ze spreken ook lang niet altijd mét de bewoners. Bewoners daarentegen, en andere gebouweigenaren, hebben zo hun eigen strategieën om hun eigen wensen en verlangens te realiseren. Die vallen lang niet altijd samen met die van de overheid. Omdat veel bewoners in deze buurt zelf eigenaar zijn van de grond waarop hun huis staat, hebben ze vanouds een sterke uitgangspositie. Heel veel plannen zijn zo niet doorgegaan. In alle essays van de atlas wordt ingegaan op deze kennelijk eeuwige worsteling. Fred Feddes, hier aanwezig en één van de auteurs, noemde dit een keer ‘een geschiedenis van nederlagen’.

In mijn persoon verenig ik het buurtbewonerschap en de professie van architect en onderzoeker. Dit dubbelperspectief kwam mij bij het werken aan de atlas vaak goed van pas. Ik zag en zie de perspectiefverschillen tussen professionals en buurtbewoners daardoor veel scherper. Over sommige zaken heb ik me echt enorm op lopen winden. Dan is het de kunst om deze ergernis om te zetten in voorstellen, oplossingen en pogingen om verbindingen te leggen waar ze ontbreken. Voor mijn eigen professie van architect heb ik de conclusie getrokken dat architecten actief, en véél actiever dan nu, deel moeten gaan nemen aan het debat over de plaats van de geschiedenis in de ruimtelijke ordening, bestemmingsplannen en welstandsnota. Wat ik daarmee bedoel laat ik zien in mijn tweede essay ‘Choreografie van een feest’. Door de ruimtelijke structuur van het langs de deur gaan met Sint Maarten op 11 november als uitgangspunt te nemen, kan ik duidelijk maken dat de vorm van de huizen in de Bellamybuurt, hun toegankelijkheid, hun type verbinding met de straat, bepalend is voor de jaarlijks aanwezigheid van dit feest. Ik koppel daarmee één van de kernbegrippen uit mijn vak, de typologie, de leer der typen, aan de waardering van de buurt door bewoners en bezoekers. Door zo een verbinding te leggen tussen mijn vak en de waardering van de buurt denk ik aan te kunnen wijzen waar op het vlak van de ruimtelijke structuur nou precies het geheim in zit, waardoor deze buurt zo wordt gewaardeerd. En dat je, om deze buurt in de termen van deze bewonerswaardering te beschermen, het ruimtelijk systeem van de woonhuizen intact moet laten en bij sloop terug moet laten komen. Op dit moment is de Commissie voor Welstand en Monumenten bezig om een soortgelijke conclusie te trekken voor de hele stad.

Ik spreek de wens uit dat De Bellamy Atlas een grote inspiratiebron mag zijn voor stadsbestuurders en beleidsmakers. En dat de bewoners zich na al die jaren, of moet ik zeggen: eeuwen, gesterkt voelen in hun besef dat het hier om een hele bijzondere buurt gaat die het behouden waard is. Maar vooral hoop ik dat iedereen op basis van deze atlas met elkaar in gesprek raakt en in debat gaat. Want waarderen is een werkwoord.